Afhuga hjónabandi

Ein þeirra kvenna sem fór óhefðbundnar leiðir í tengslum við hjónaband var Guðrún Þórðardóttir frá Felli sem var uppi á síðari hluta 17. aldar. Henni var lýst þannig af séra Jóni Jónssyni á Kvíabekk í bréfi frá 1777 að hún hefði verið „halldenn androgynus enn giftest þö Sr. Jone Gudmundss. i Felle.“ Í Íslenskum æviskrám er þess síðan getið að talið hafi verið að „hún hefði eigi eðli til þess að ala börn, enda fór stirðlega á með þeim“ (bls. 129). Ljóst er að hjónabandserfiðleikar Guðrúnar og Jóns eru raktir til hinseginleika Guðrúnar sem Jón lýsir með orðinu „androgynus“ sem vísar til óræðs kynferðis eða karlmannlegra eiginleika kvenna.

Líkt og dæmi Guðrúnar sýnir fáum við oft aðeins örlitla innsýn í hugarheim þeirra einstaklinga sem ritað er um og mjög takmarkaðar upplýsingar um hinseginleika þeirra. Þær fáu hinsegin konur sem við vitum að rituðu endurminningar sínar eru heldur ekki sérlega fjölorðar um slíkt. Helga Sigurðardóttir lýsir hjónabandi sínu á eftirfarandi hátt í handskrifuðum endurminningum (1911–1918):

„Svona liðu nú árin þessi, þar til jeg var 21 árs að jeg giptist 18. júlí 1868 Helga Jónssyni frá Árbæ í Holtum, og fór þangað tveimur dögum seinna. Nú hefði þurft að koma breyting á háttalag mitt, úr því jeg var gengin í þá stöðu, sem jeg var svo ónátturuð fyrir. „En enginn má sköpum renna.“ (bls. 10)

Meira fáum við ekki að vita um þessa „ónáttúru“ eða við hvað Helga átti nákvæmlega og því er ekki ljóst hvort eða hvernig hún var hinsegin.

„Nú hefði þurft að koma breyting á háttalag mitt, úr því jeg var gengin í þá stöðu, sem jeg var svo ónátturuð fyrir.“

Brynjólfur Jónsson frá Minna-Núpi fjallaði reyndar nokkuð ítarlega um áhugaleysi Þuríðar Einarsdóttur formanns (1777–1863) á hjónabandi í ritinu Sagan af Þuríði formanni og Kambsránsmönnum (1893–1897). Hún var heitbundin þremur mönnum um ævina og og giftist einum þeirra en ekkert sambandanna varð langlíft. Ættarfylgju Þuríðar, Skerflóðs-Móra, var kennt um hjónabandsólán hennar en hann var, samkvæmt Brynjólfi, afturganga förupilts sem faðir Þuríðar, Einar Eiríksson, úthýsti eitt sinn. Sjálf kenndi Þuríður Móra um ófarir sínar í ástamálum en aðrir röktu þær til skapgerðar hennar „því hún þótti jafnan heldur ráðrík, og eigi fallin til að vera undirgefin“ (bls. 45).

Háseti að nafni Jón var fyrsti maðurinn sem Þuríður hést. Hún sleit sambúðinni vegna þess að hann átti við drykkjuvandamál að stríða. Móra var kennt um vandræði Jóns en sagt var að hann hefði „slegið sjer að Jóni meðan Þuríður var hjá honum“ (bls. 21). Í frásögn Brynjólfs kemur samt sem áður fram að ráðríki Þuríðar hafi einnig haft sitt að segja „enda var henni margt betur gefið en umburðarlyndi“ (bls. 21). Þrátt fyrir hina yfirnáttúrulegu útskýringu Brynjólfs taldi hann því einnig að ókvenlegt lundarfar Þuríðar hefði valdið því að þau Jón áttu ekki skap saman.

Erlendur hét næsti heitmaður Þuríðar. Hann bað hennar og tók hún því vel en þegar hann talaði um hjónaband vildi hún bíða af ótta við Móra og sjá hvernig þeim farnaðist. Sumarið 1808 fæddi Þuríður dótturina Þórdísi en um svipað leyti fór annar maður, Þórður, að leggja hug á Þuríði og kom af stað þeim kvitti að hann væri faðir Þórdísar. Þegar Þuríður spurði Erlend hvort hann tryði sögusögnunum svaraði hann því fálátlega og í kjölfarið sagði Þuríður skilið við hann. Kvaðst hún eigi vilja eiga þann mann „sem tortryggir mig í því efni!“ (bls. 23) Aftur má sjá glitta í Móra í bakgrunni sögunnar og enn og aftur er það ákveðni Þuríðar sem gerir út um sambandið.

„Var það haft í flimtingi, að hún hefði eigi leyft honum að koma í rekkju hjá sjer.“

Síðasti karlmaðurinn sem getið er um í lífi Þuríðar var vinnumaðurinn Jón, sem bjó með Þuríði og vinnukonunni Ingibjörgu í Götu. Þegar Ingibjörg fór af heimilinu sagði Jón að hann myndi fara líka ef Þuríður myndi ekki giftast honum. „[L]jet hún tilleiðast, heldur en að sleppa honum.“ Giftust þau um haustið 1817 „[e]n þá leið eigi á löngu, áður en samlyndið tók að spillast. Var það haft í flimtingi, að hún hefði eigi leyft honum að koma í rekkju hjá sjer. En hversu sem það var, þá fór það svo að Jón gekk frá Þuríði vorið eftir“ (bls. 45).

Loks má geta Guðrúnar Sveinbjarnardóttur (1831–1916) en Málfríður Einarsdóttir segir í Rásum dægranna (1986) að hún hafi gengið með „rangt ákvarðað kynferði alla ævi, líklega sér og manni sínum til nokkurs meins.“ Maðurinn sem um ræðir hét Þórður Thorgrímsen og var prestur í Otradal í Arnarfirði. Málfríður segir að Guðrún hafi ráðið honum frá því að giftast sér. Þó varð það úr að þau gengu í hjónaband en engin urðu börnin, „nema hvað vinnukona prestsfrúarinnar kenndi henni barn og gat hún ekki borið það af sér“ (bls. 148). Soffía Auður Birgisdóttir rekur í grein um Guðrúnu að eftir tíu ára hjónaband yfirgaf hún eiginmann sinn, flutti í næstu sveit, Selárdal, og nokkrum árum síðar á Snæfellsnes. Þar settist hún loks að í Stykkishólmi og rak heimili, oft ásamt öðrum konum, til dauðadags. Hún og Þórður skildu þó aldrei að lögum. Sighvatur Grímsson Borgfirðingur segir í tíunda bindi „Prestaæfa“ að þegar Guðrún skildi við mann sinn hafi hún flutt með sér „flest það er fémætt [var] í þeirra eigu“ og gefur meðferð hennar á Þórði slæman dóm. Hann segir einnig að Guðrún hafi fengið viðurnefnið „Graða-Gunna“ (bls. 799–800). Loks segir Helgi Guðmundsson í Vestfirskum sögnum II að ósamlyndi Guðrúnar og Þórðar hafi verið „talið Guðrúnu að kenna, því að hann vildi gera henni allt það til geðs, sem hann gat. Furðaði menn á því, að Guðrún skyldi ekki geta lynt við slíkt prúðmenni og glæsimenni sem séra Þórður var. Héldu því nokkrir, að hún væri ekki gerð sem aðrar konur, og hafa gengið ýmsar sögur, sem áttu að sanna þetta. En þau hjón áttu ekkert barn saman.“ (bls. 43) Í þessum heimildum má sjá að enn og aftur er ákveðni eiginkonunnar talin spilla hjónabandi en hér er ástleysið einnig sett í samhengi við kynferðislega eða líffræðilega „ónáttúru“ og Guðrún, eins og fleiri konur sem storkuðu hefðbundnum kynjahlutverkum, fékk viðurnefni sem vísaði til ókvenleika eða karlmennsku.

Á 20. öld varð algengara að konur gætu staðið utan hjónabands í krafti stéttarstöðu sinnar, menntunar eða starfa. Sigríður Björnsdóttir (1879–1942), listakona og bóksali, var ein þeirra sem streittist ákaft gegn eiginkonuhlutverkinu og tók meðvitaða ákvörðum um að giftast ekki. Í skjalasafni Sigríðar má finna þrettán bónorðsbréf frá sjö vonbiðlum frá árunum 1898–1902, áður en hún hélt út til náms. Þau eru rituð af ungum efnilegum mönnum, sem sumir áttu eftir að verða landsþekktir. Sigríður hafnaði þeim þó öllum og var ógift til æviloka eins og Hrafnhildur Schram bendir á í bók sinni Huldukonur í íslenskri myndlist (bls. 138–139). Hún var einörð í ákvörðun sinni um að giftast ekki en í uppkasti að svarbréfi til eins vonbiðils skrifar hún í nokkuð hvössum tóni: „… ég vil benda yður á með þessum línum, annars hefði ég ekki tekið mér penna í hönd, heldur sent bréfið aftur sem þegjandi vott um að ég vil engin mök við yður eiga.“ Hvort Sigríður hreinritaði bréfið og sendi það eða lét sér nægja að endursenda bónorðsbréfið fáum við líklega aldrei að vita.

Vonbiðlar og hjónaband komu einnig nokkrum sinnum upp í bréfum Sigríðar og vinkvenna hennar í kringum aldamótin. Í bréfi frá árinu 1909 minnist Elín Matthíasdóttir (1883–1918) á þá ákvörðun Sigríðar að giftast ekki og ræðir eigin hug til hjónabands:

„Hann [Þórður] kveðst bera alvarlegar áhyggjur út af því að þú skulir vera svona „ein ung stúlka“ í miðri Kaupmannahöfn – hann er hræddur um að þú lendir í einhverjum slæmum solli […] Þú segist vera alveg frá því að giftast […] Jeg segi fyrir mig, jeg vil gjarnan giftast býð bara eftir manni og þessari góðu væntumþykju, en þó þetta aldrei komi þá er jeg samt ánægð, hef minn skóla sem jeg er nú að verða svo rótgróin.“ 

Elín bjó á þessum tíma með Ingibjörgu Guðbrandsdóttur (1878–1929), eða Ingibjörgu Brands, en átti síðar eftir að giftast Jóni Laxdal tónskáldi. Ingibjörg bjó þó áfram hjá þeim hjónum í nokkur ár.

„Aldrei var ég fyrir flangs / né faðmlög margra sveina.“

Þura Árnadóttir í Garði (1891–1963) var einnig alla tíð ógift en hún var, ólíkt Sigríði, í grunninn sveitakona sem sinnti búskap og heimilisstörfum stærstan hluta ævinnar. Hún tjáði sig talsvert um einstæðingsskap sinn í ljóðum sínum og ekki er að sjá að hún hafi haft áhuga á að verða eiginkona nema síður sé. Í greininni „Þá var mikið hlegið“, sem birtist í Lesbók Morgunblaðsins árið 1996, getur Sigríður Kristín Þorgrímsdóttir sér til um hvers vegna Þura var ætíð ógift: „Ef til vill var það vegna sjálfstæðis hennar, gáfna og tildurleysis sem hún ekki giftist, líklega eru það ekki eiginleikar sem karlar litast fyrst og fremst eftir hjá konum. En það er hvergi að finna stafkrók um að hún hafi syrgt það hlutskipti sitt að vera ógift og barnlaus.“ (bls. 4) Sigríður vekur jafnframt athygli á því í greininni „Þura í Garði“, sem birtist í Árbók Þingeyinga 2015, að Þura hafi álitið hjónaband jafngilda fjötrum eða ófrelsi. Það kemur meðal annars fram í eftirfarandi vísum sem ekki komu út á prenti en skrifaðar eru upp eftir heimildafólki úr Mývatnssveit og geymdar í einkasafni Sigríðar:

Aldrei var ég fyrir flangs
né faðmlög margra sveina.
Nú er ég ekki góð til gangs,
göllunum skal ei leyna.

Aldrei hef ég tekið tvist
né trompunum eytt á hrökin.
Síðan ég gat flogið fyrst,
frjáls eru vængjatökin.

Þura var engu að síður bundin yfir heimilisstörfum mestallt sitt líf; að sjá um heimili og ala upp annarra manna börn. Hún átti fyrst möguleika á sjálfstæðu lífi eftir að móðir hennar dó. Í því samhengi er sérlega áhugavert að henni hafi fundist hún frjáls, svo fremi hún var ekki í hjónabandi.