Viðurnefni

Í kaflanum um útilegumannasögur í 4. bindi Íslenzkra þjóðsagna og ævintýra (1956), sem Jón Árnason safnaði, er sagan „Kynjadalur í Ódáðahrauni“ (bls. 339–340). Þar segir frá konu að nafni Helga sem tekur þátt í fjárleitum, verður viðskila við samferðamenn sína í vondu veðri og hittir útilegumenn í fögrum dal sem veita henni húsaskjól fram á næsta sumar. Sagan segir að Helga hafi verið „duglegri en kallmennirnir, því hún var haldin margra manna maki og því kölluð Graða-Helga.“ (bls. 339) Þegar veðrið skellur á vilja allir karlarnir – „duglegustu sex menn úr firðinum“ – fara heim „en Helga vildi ekki og sagði það ódugnað að leita ekki þó vont væri.“ (bls. 339) Hún gengur í sex daga eftir að karlarnir fara heim og er nær dauða en lífi þegar ungur maður gengur fram á hana og tekur hana með heim í dalinn sinn, á sýslumannssetur í Ódáðahrauni. Þar fær hún mat og hvíld og um veturinn vinnur hún hjá sýslumanninum – útilegumannahöfðingjanum.

„Alltaf þurfti hún mikið að borða og ettir því var hún dugleg. Hún var látin vefa um veturinn og óf aldrei minna en þrettán hundruð um hálfan mánuð. Allir voru góðir við hana; þó var sonur sýslumanns henni beztur því hann lagði mikinn ástarhuga til hennar. Þegar hjúatími var kominn var hún spurð hvurt hún vildi vera kyrr; játti hún því. En um sumarmál varð hún mjög leið og þung í skapi. Gengu allir fast að henni því hún daglega fá væri. Sagði hún [að hún] hefði iðrazt orða sinna og vildi fara heim í byggð. Fékk þetta mjög á sýslumannsson og varð minni kærleikur þeirra á milli.“

Skömmu síðar fer Helga aftur til byggða og sögunni lýkur.

„Alltaf þurfti hún mikið að borða og ettir því var hún dugleg.“

Í sagnaþætti Gísla Konráðssonar um Jón Einarsson á Sauðá, sem var uppi á síðari hluta 18. aldar, í Sjómannablaðinu Víkingi árið 1954 segir frá laundóttur Jóns sem hét Guðrún og var kölluð „Guðrún karlmaður“. „En því var hún karlmaður kölluð, að í öllum háttum sínum var hún líkari körlum en konum. Vinnukona var hún mikil, vel látin hvarvetna, húskona lengst ævi sinnar, dó ógift og barnlaus.“ (bls. 143)

Önnur kona er nefnd var „Graða-Helga“ kemur fyrir í skrifum Halldórs Kristjánssonar um þjóðhætti í Önundarfirði en hann hefur eftirfarandi eftir ömmu sinni, Ingileif Steinunni Ólafsdóttur (f. 1841): „Stundum var komið með viðarkol yfir Álftafjarðarheiði til að selja Önfirðingum. Amma mín sagði, að þau Bjarni meitill og Graða-Helga hefðu komið í þeim erindum að norðan. Helga þessi hafði auknefni sitt af því, að kvenmaður nokkur hafði einhvern tíma viljað kenna henni barn.“ (bls. 8)

Svipuð saga fór af Guðrúnu Sveinbjarnardóttur (1831–1916) en hún var kölluð „Graða-Gunna“ ef marka má „Prestaæfir“ Sighvats Grímssonar. Þar er einnig tekið fram að hún og eiginmaður hennar, Þórður Thorgrímssen, hafi verið barnlaus (bls. 800). Í Rásum dægranna (1986) segir Málfríður Einarsdóttir enn fremur að Guðrún hafi verið kölluð „karlmaður“ (bls. 148). Sögur fóru af því að kynferði Guðrúnar hefði „ruglast“ eða verið rangt ákvarðað og hún hefði barnað aðra konu og hún skildi enn fremur við mann sinn. Soffía Auður Birgisdóttir bendir á að eftir hjónaskilnaðinn bjó Guðrún til langs tíma með konum (bls. 51–54).

Í bók séra Friðriks Eggertz (1802–1894), Úr fylgsnum fyrri aldar I, sem kom út árið 1950, segir frá Þuríði Jónsdóttur (1791–1860), vinnukonu á bænum Ballará í Dalasýslu, og „vinkonu“ hennar, Kristínu Einarsdóttur (1789–1869). Friðrik segir: „Sváfu þær saman, og þótti vinfengi þeirra nokkuð óeðlilegt, og því var hún kölluð af sumum Þuríður graða. Aldrei áttu þær börn og voru saman meðan þær lifðu og voru í Vík á vorin, sem oftast frá Ballará.“ (bls. 432)

„Amma mín sagði, að þau Bjarni meitill og Graða-Helga hefðu komið í þeim erindum að norðan. Helga þessi hafði auknefni sitt af því, að kvenmaður nokkur hafði einhvern tíma viljað kenna henni barn.“

Ljóst er að orðið graður hefur ekki alltaf haft sömu merkingu og í dag. Samkvæmt síðustu útgáfu Íslenskrar orðabókar merkir það „lostafullur“, „kvensamur“ eða „ógeltur“ og sömu skýringar eru gefnar Íslensk-danskri orðabók Sigfúsar Blöndal frá 1920 (bls. 266). Íslensk orðsifjabók gefur upp skýringuna „ógeltur, kynólmur, lostafullur“. Í orðabókarhandriti Jóns Ólafssonar úr Grunnavík frá 18. öld þýðir graður hins vegar „Masculinæ natúræ, et in venerem pronus“ sem útleggst á íslensku: „karlmannlegs eðlis, og hneigður til kynlífs“.