Listir

Þær listakonur sem koma við sögu í heimildunum sem hér er greint frá störfuðu innan ólíkra listgreina. Sigríður Björnsdóttir (1879–1942) og Nína Sæmundsson (1892–1965) voru myndlistarkonur; Nína lagði stund á höggmyndalist en Sigríður málaði og stundaði leirlist auk þess sem hún spilaði á píanó. Elín Matthíasdóttir Laxdal (1883–1918) var ein af fyrstu íslensku konunum sem lagði tónlist fyrir sig. Þá má einnig nefna ljósmyndarana og lífsförunautana Sigríði Zoëga (1889–1968) og Steinunni Thorsteinsson (1886–1978), Gunnþórunni Halldórsdóttur (1872–1959), leikkonu og vísnaskáld, og Þuru Árnadóttur (1891–1963) sem orti vísur og skrifaði bækur.

Elín Matthíasdóttir dó úr spænsku veikinni aðeins 35 ára gömul og átti því ekki langa starfsævi en af dagblaðaumfjöllun má ráða að hún var mjög virk í skemmtanalífi Reykjavíkur á árunum 1905–1910 og söng á ýmsum samkomum í bænum en einnig úti á landi. Hún var önnur tveggja kvenna til að fá laun úr Listamannasjóði árið 1906 samkvæmt auglýsingu í vikuritinu Ingólfi (bls. 146) og varð síðar tónlistarkennari. Hún var vinkona Sigríðar Björnsdóttur og Ingibjargar Guðbrandsdóttur (1878–1929) en Þórður Sigtryggsson ýjar að því í endurminningum sínum, Mennt er máttur, sem voru ritaðar um miðja 20. öld, að Elín og Ingibjörg hafi átt í ástarsambandi þegar hann segir Elínu vera „fyrri eiginkonu“ Ingibjargar (bls. 7). Þórður útskýrir ekki frekar við hvað hann á en nánari eftirgrennslan um þessar þrjár konur í öðrum heimildum leiðir ýmislegt í ljós, til dæmis að þær bjuggu saman um árabil og áttu í nánu tilfinningasambandi.

„Sem postulínsmálari náði hún að lifa sjálfstæðu lífi utan hjónabands.“

Hrafnhildur Schram hefur fjallað í ítarlegu máli um myndlistarkonurnar tvær, Nínu Sæmundsson og Sigríði Björnsdóttur. Umfjöllun hennar um Sigríði birtist í bókinni Huldukonur í íslenskri myndlist sem kom út árið 2005 (bls. 132–149). Sigríður hélt til Kaupmannahafnar í nám við listaskóla Haralds F. Foss árið 1903 og dvaldi þar með hléum við nám og störf sem málari í postulínsverksmiðju Bing og Grøndahl fram til 1909 (bls. 133–140). Sem postulínsmálari náði hún að lifa sjálfstæðu lífi utan hjónabands. Þegar til Íslands kom starfaði hún við teikni- og handavinnukennslu og rekstur bókaverslunar Ísafoldar en stundaði leirkeragerð í hjáverkum og varð fyrsta íslenska konan til að leggja þá listgrein fyrir sig (bls. 145–148).

Árið 2015 gaf Hrafnhildur Schram út bókina Nína S sem fjallar um líf og list Nínu Sæmundsson, eins þekktasta íslenska myndlistamannsins og fyrstu íslensku konunnar sem gerði höggmyndalist að ævistarfi. Nína lærði höggmyndalist í Kaupmannahöfn frá 1915 til 1920 og eftir það dvaldi hún í Danmörku, París, New York og loks í Kaliforníu þar sem hún bjó í 25 ár. Í bók Hrafnhildar segir hvergi berum orðum að Nína hafi verið hinsegin en auðvelt er að lesa það á milli línanna, enda bjó hún með handritshöfundinum Polly James (1910–2002) í nær tvo áratugi í Kaliforníu. Síðustu æviárin átti Nína enn fremur í nánu sambandi við Sesselju Stefánsdóttur píanóleikara (1909–1963) (bls. 102–110, 147). Um samband Nínu og Sesselju og tilfinningar þeirra í garð hvor annarrar er fátt vitað en Kolbrún Bergþórsdóttir hefur haldið því fram að samband þeirra hafi „stuðað borgarana“ í Reykjavík og hún ýjar jafnvel að því að það hafi átt þátt í því að Hafmeyjan, útilistaverk eftir Nínu, var eyðilögð á gamlárskvöld árið 1959 (bls. 19).

Æsa Sigurjónsdóttir bendir á í greininni Sigríður Zoëga: Icelandic Studio Photographer frá 1999 að Sigríður og Steinunn Thorsteinson ráku saman ljósmyndastofu í rúm 40 ár, frá 1914 til 1955 (bls. 28, 34). Einnig má ráða má af minningargreinum og fleiri heimildum að þær hafi búið saman um álíka langt skeið og verið lífsförunautar. Æsa segir að ljósmyndun hafi þótt ásættanlegur starfsvettvangur fyrir millistéttarkonur við upphaf 20. aldar (bls. 28). Sem slíkt var starfið ákjósanlegt rými til að fóstra nána samvinnu og sambúð tveggja kvenna, líkt og Sigríðar og Steinunnar.

„ljósmyndun þótt[i] ásættanlegur starfsvettvangur fyrir millistéttarkonur við upphaf 20. aldar. Sem slíkt var starfið ákjósanlegt rými til að fóstra nána samvinnu og sambúð tveggja kvenna“

Gunnþórunn Halldórsdóttir fann sér farveg í leiklist. Eins og fram kemur í minningargrein sem Sigurður Grímsson ritaði um hana í Morgunblaðið árið 1959 lék hún með Leikfélagi Reykjavíkur frá stofnun þess árið 1897 fram til ársins 1905 þegar hún opnaði verslun með Guðrúnu Jónasson sem síðar varð lífsförunautur hennar. Gunnþórunn lék þó áfram á ýmsum skemmtunum og var vinsæll gamanvísnahöfundur. Hún varð einnig helsta revíustjarna bæjarins á 3. áratug 20. aldar. Árið 1924 gekk hún aftur til liðs við Leikfélag Reykjavíkur og lék þar meðfram verslunarrekstri og revíusöng þar til nokkrum árum áður en hún lést árið 1959 (bls. 12).

Þura Árnadóttir í Garði var þekkt skáldkona á sinni tíð og orti allmikið af hnyttnum vísum um samskipti karla og kvenna. Sigríður Kristín Þorgeirsdóttir fjallar um Þuru í Lesbók Morgunblaðsins árið 1996 og segir að hún hafi verið iðin við að skrifa og þýða ljóð meðfram daglegum störfum. Hún gaf frá sér eina ljóðabók, Vísur Þuru í Garði, árið 1939 og ættfræðibók auk þess sem hún birti þýdd og frumsamin ljóð í ýmsum tímaritum (bls. 4). Hún var í ljóðum sínum nokkuð opinská um takmarkaðan áhuga sinn á samlífi við karla. Það er einmitt helst í gegnum ljóðlistina sem við fáum innsýn í tilfinningar hennar og kynverund.

Loks má geta óþekktrar konu sem árið 1959 gaf út ljóðabók, Kirkjuna á hafsbotni, undir dulnefninu Arnliði Álfgeir. Í bókinni eru meðal annars ástarljóð til kvenna og ljóð sem fjalla um angist og kvalir ljóðmælanda yfir að geta ekki elskað konuna sem hann vill. Áratugum saman var litið svo á að bókin væri eftir óþekktan karlmann en árið 2011 ritaði Freyr Þórarinsson stuttan pistil í Fréttablaðið þar sem hann staðhæfði að faðir hans, Þórarinn Guðnason læknir, hefði greint honum frá því að á sínum tíma hefði hann tekið við handritinu úr höndum konu sem bað hann að koma því til útgefanda fyrir sig. Sjálf þorði hún ekki að koma fram undir nafni því hún var gift þjóðþekktum manni sem vissi ekki að hún elskaði konu.